Participatie en Herstel 3 - 2017

Een kwalitatieve studie naar de samenwerking van IMRtrainers mét en zonder ervaringsdeskundigheid

In de training Illness Management & Recovery wordt aanbevolen dat de training geleid wordt door een koppel van een reguliere hulpverlener en een ervaringsdeskundige.
Wat levert die combinatie op? Deze vraag ligt ten grondslag aan het onderzoek dat de auteurs van dit artikel uitvoerden. De trainers, met en zonder ervaringsdeskundigheid, en cliënten werden hiervoor geïnterviewd.

Na een wandeling door de binnenstad van Tilburg, ontmoet ik in een oud pand van GGz Breburg Jeroen Kloet. Aanleiding om hem in Participatie en Herstel aan het woord te laten was een indrukwekkende lezing die hij hield tijdens de jaarlijkse conferentie van het Netwerk Vroege Psychose. Hierin legde hij uit wat de meerwaarde is van zijn eigen kwetsbaarheid voor zijn beroep als psychiater en hoe hij tijdens de behandeling zijn eigen ervaringen deelt met cliënten.

Samenvatting van diverse bijeenkomsten

Recensies van diverse boeken

Column - Zelfverhulling

Exploratief praktijkonderzoek naar het als hulpverlener vertellen over eigen cliëntervaringen

Volgens de historische woorden van psychiater H.C. Rümke streeft een hulpverlener naar ‘maximale nadering met behoud van distantie’. De hulpverlener is daarbij ‘niet zelf open naar de ander’ (1973: 420). Maar is binnen deze historische woorden de nadering wel maximaal als hulpverleners zelf niet open zijn?
Zijn hulpverleners niet veel te terughoudend? Ervaringsdeskundige Froyen (2016: 233/234) vindt het ‘erg vreemd dat hulpverleners nooit voor hun kwetsbaarheden uitkomen’ en noemt dit zelfs ‘hypocriet’. De tegenwerping ‘we mógen er niet voor uitkomen’ – het zou de geloofwaardigheid van de hulpverlener aantasten – noemt ze stigmatiserend: ‘Het is juist erg sterk om die kwetsbare, menselijke kant te laten zien. Meer nog, het kan een meerwaarde zijn. Ik heb ook meer vertrouwen in een vroedvrouw mét kinderen dan een zonder kinderen’.
Ook de Amerikaanse hoogleraar en nestor van de psychotherapie Irvin D. Yalom laat zich positief uit over persoonlijke zelfonthulling: ‘de openheid van de therapeut werkt stimulerend op de zelfonthulling van de patiënt, versnelt het therapeutisch proces’ (2016: 81). Wat is tegenwoordig wijsheid, in een ggz met steeds meer ervaringsdeskundigen? Heeft persoonlijke zelfonthulling van de andere hulpverleners wel meerwaarde in de praktijk? En wat zijn de nadelen?

Hoe doe je dat? Herstellen van een verslaving, van schuldenproblematiek of van ontslag vanwege een depressie? Hoe blijf je op de been bij angsten en trauma’s die keer op keer opspelen? Hoe moet je leven in armoede of met een lichamelijke beperking? Ervaringsdeskundigen hebben daar weet van. Het zit in hun lijf en in hun leven. In het kersverse opleidingsdocument Social Work heeft ervaringsdeskundigheid een duidelijke plaats. Ervaringsdeskundigheid kan een bijzondere bijdrage leveren aan het sociaal werk, maar het kan ook een paradoxaal effect hebben: als ervaringsdeskundigen als ‘levend bewijs’ voor de maakbaarheid van het leven worden ingezet (‘ik kan het, dus jij kunt het ook!’), wordt participeren een vorm van presteren die degenen die dat niet lukt, juist kan beschamen en stigmatiseren. In dit betoog wordt deze paradox met een persoonlijke ervaringsdeskundige noot op scherp gezet.

Van mei 2016 tot en met april 2017 woei er een vuurtje door de werelden van de geestelijke gezondheidszorg en Werk & Inkomen, in de vorm van de werkateliers ‘Psychische Kwetsbaarheid’. In opdracht van de Programmaraad1 organiseerden VNG, UWV en GGZ Nederland in bijna alle 35 arbeidsmarktregio’s werkateliers.
Deze bijeenkomsten hadden als doel om de werelden van ggz en Werk & Inkomen dichter bij elkaar te brengen, de onderlinge samenwerking tussen professionals uit beide domeinen te versterken en meer mensen met een psychische kwetsbaarheid aan het werk te helpen. Dit alles gebeurde vanuit de gedachte dat (passende) arbeid werkt als medicijn.

Van burgerrechten naar burgerschap

De ggz-praktijk in de Italiaanse stad Triëst (236.000 inwoners) is al jarenlang een bron van inspiratie voor andere landen die nadenken over het organiseren van wijkgerichte zorg en de afbouw van bedden. De WHO noemt Triëst een van de meest innovatieve ggz- praktijken door haar traditie van wijkgerichte zorg, weinig opnames en het werken zonder gesloten deuren (WHO, 2001). Nu in Nederland het ggz-beleid sterk gericht is op beddenreductie, lijken de ervaringen uit Triëst opnieuw relevant. Kunnen we iets leren van de ervaringen met wijkgerichte zorg in Triëst?

Onderdeel van de professionele rol

Als professional in de ggz heb je te maken met verschillende rollen (Glas, 2016; Van Oenen e.a., 2016), die naast elkaar en door elkaar ingezet kunnen worden: de expertrol (meer kennis hebben dan de leek), de niet-wetenrol (zoals vaak gehanteerd in psychotherapie) en de persoonlijke rol: de relatie van mens tot mens.
Hieronder valt ook professionele zelfonthulling: een (zorg)professional geeft persoonlijke informatie prijs aan de cliënt. Over dit laatste aspect is het minste gepubliceerd. Intussen worden de verhoudingen tussen cliënt en behandelaar anders gedefinieerd, zoals in de herstelgerichte zorg, de ‘nieuwe GGZ’, ‘Hart voor de GGZ’ en vele andere initiatieven. Het gaat hierbij onder meer over destigmatisering,
de inzet van ervaringsdeskundigheid, gelijkwaardigheid en openheid in de behandelrelatie.
Een bepaalde mate van zelfonthulling is hoe dan ook onvermijdelijk: professionals kunnen persoonlijk geraakt worden door wat cliënten hen vertellen; daarnaast kunnen cliënten uit zichzelf persoonlijke vragen stellen. Welke emoties en persoonlijke informatie deel je en wanneer heeft dat meerwaarde en wanneer niet?
Zelfonthulling vraagt om nauwkeurige keuzes.

Bij het maken van deze special over (professionele) zelfonthulling moest ik onwillekeurig terugdenken aan iets wat een vriendin me ooit met tranen in haar ogen vertelde: “Veel later ben ik nog eens teruggegaan naar die psycholoog, gewoon om haar te bedanken. Ze was gedurende mijn therapie een van de weinigen die me als mens behandelde. Dit betekende veel voor me. Ze deelde bijvoorbeeld persoonlijke details over haar gezin en vertelde waar ze woonde.

Signaleringen van Engelstalige tijdschriftartikelen onder redactie van Jaap van Weeghel (selectie) en Toine Ketelaars (samenvattingen). Zie ook www.kenniscentrumphrenos.nl/publicaties/signaleringen/