Casussen voor de therapeutische praktijk

Doel van dit boek

Een boek met film- en boekbesprekingen voor therapeuten? Gewoon films die in de bioscoop draaien, gewoon literatuur van iedereen? Het klinkt misschien onlogisch. Toch zit er een duidelijk idee achter. Want wat geeft meer inzicht in de menselijke psyche dan films en boeken? Welk medium zit zo dicht op de huid? Daar kan geen realityshow tegenop, geen gespreksuitdraai mee wedijveren, die blijven immers bij ‘kijken naar’ en ‘lezen over’. Terwijl literatuur en films onder de huid kunnen krui- pen, ook bij de lezer en kijker zelf. Best logisch dus om daar eens een boek over samen te stellen.

Casussen

Films en boeken zijn casussen bij uitstek. Je leest of hoort namelijk niet óver een bepaalde stoornis of probleem, van buitenaf, maar je gaat erin mee. Voelt en ervaart mee. Van binnenuit. Vandaar dat bepaalde films en boeken een goede input kunnen zijn voor (aanstaande) therapeuten om zich te verdiepen in specifieke problematiek. Zoals Fritz Lang (regisseur/scenarist) in de documentaire ‘Van Hitchcock tot David Lynch. Film en het onderbewuste’ (2010) zegt:

‘Een regisseur moet iets van een psychoanalyticus hebben. Hij moet onder de huid van een acteur kunnen kruipen.’

Datzelfde geldt vanzelfsprekend voor literatuur. Het innerlijke leven van de hoofd- persoon staat centraal. Bij een casus uit de therapeutische praktijk lees je in een trans- criptie hoe een cliënt zijn gevoelens verwoordt, maar in literatuur en film ervaar je die gevoelens zelf mee, alsof je erbij bent of het zelf bent. Casussen dus, bij uitstek.

Therapeutisch instrument

Films en boeken kunnen actief als therapeutisch instrument ingezet worden. Ten behoeve van:

• herkenning en troost; inzicht;
• aanzet tot verandering: onderzoeken van gedrags- en denkalternatieven; relativering en inspiratie.

Boeken en films kunnen troost bieden aan cliënten, met de hoofdpersoon als lot- genoot en gelijkgestemde. Herkenning kan bijdragen aan therapie. Daarbij kan het boek of de film voor inzicht zorgen. Het observeren en analyseren van een ander geeft vaak net de juiste afstand om grote lijnen te ontdekken, zoals die van oorzaak en gevolg. En het meeleven als kijker en lezer met het personage van binnenuit, zorgt weer voor de juiste nabijheid waardoor dat inzicht geïnternaliseerd kan worden. Boeken en films kunnen als een metafoor voor verandering dienen, om zo gedrags- en denkalternatieven te onderzoeken. Ook kunnen ze voor inspiratie en relativering zorgen ten behoeve van zingevingstherapie. Je komt even los van je eigen leven, dat geeft lucht en kan daarmee zowel relativeren als inspireren. Al was het alleen maar omdat veel films en boeken, naast diepzinnig, vaak ook enorm grappig zijn. Humor als noodzakelijke tegenhanger van tragedie.

De therapeut zou boeken of films kunnen aanraden, als vrijblijvende tip, maar ook actief kunnen gebruiken. In dat geval kan er een scène uit een film getoond worden of een stuk tekst uit een boek worden voorgelezen. Of kan het gehele boek of de complete film als huiswerkopdracht dienen en de keer daarna besproken worden. In dit boek worden er inspiratiebronnen gegeven voor zowel volwassenen als kinderen. Vragen naar aanleiding van een film of boek zijn bijvoorbeeld:

• Herken je jezelf in de hoofdrol of in andere personages? Wat zijn de overeenkomsten?
• Wat zijn de verschillen?
• Stel, je zou de therapeut of beste vriend zijn van de hoofdpersoon, wat zou je hem of haar dan adviseren?
• Wat zijn de overtuigingen van de hoofdpersoon? Kun jij je daar ook in vinden? Of juist helemaal niet?
• Zijn er meer adequate overtuigingen te vinden waarbij de hoofdpersoon zich wellicht (nog) beter zou voelen?
• En wat betreft het gedrag – zou de film of het boek anders zijn verlopen als de hoofdpersoon de beschikking had gehad over handzame gedragsalternatieven? Schrijf of vertel eens hoe je denkt dat het verhaal verder loopt, zeg tien jaar na het einde van het boek of de film.
• Stel, je zou zelf een rol hebben in de film of het boek, wat voor een rol zou dat dan zijn? Met wie ben je bevriend? Met wie in conflict? Hoe zou jouw inmenging het verhaal veranderen?
• Stel je zou iemand tot leven mogen wekken en in je eigen leven plaatsen. Wie zou dat dan zijn en waarom?
• Wat zegt jouw interpretatie van de film/het boek over jezelf?

In groepstherapie kunnen de verschillende interpretaties van de groepsleden tegen- over elkaar gezet worden en valt het vaak extra op dat een visie over een film of boek een persoonlijke visie is. Het zegt iets over jezelf, en andere lezers of kijkers hebben weer een andere visie. Natuurlijk zijn er algemeenheden die door iedere interpretator zo gezien zullen worden, maar verschillen zijn er altijd. Afhankelijk van smaak, denkwijze en eigen ervaringen.

Voorbeelden

Bepaalde films en boeken hebben een imago van een bepaalde stoornis neergezet. In dat geval kan het handig zijn als een therapeut daarvan kennis neemt. Zo staat de film ‘Rainman’ bij veel mensen voor ‘autisme’ en ‘The Catcher in the Rye’ van J.D. Salin- ger voor adolescentieproblematiek. Ook recente films en boeken kunnen een grote impact hebben en voor kopieergedrag zorgen. Dat kan goed of slecht zijn, afhankelijk van het voorbeeld, maar sowieso is deze informatie nuttig voor de therapeut. Wie zijn de rolmodellen van een cliënt? Natuurlijk staan niet alle invloedrijke films en boeken in dit boek, maar deze besprekingen kunnen wel weer als voorbeeld dienen om te zoeken naar de beïnvloeders van dit moment of van deze cliënt.

Selectiecriteria

Het aanbod van films en boeken is oneindig. Ik moest dus kiezen. Daarvoor heb ik een aantal selectiecriteria gehanteerd, namelijk:

Kwaliteit

Het moest simpelweg een goede film of goed boek zijn. Een subjectief criterium, maar daarmee niet onbelangrijk. De kijker of lezer moet gewoon plezier kunnen hebben of geboeid zijn. Het is een kwestie van smaak, maar sommige klassiekers hebben hun zeggingskracht in de loop van de jaren wel bewezen. Daarbij zijn er enkele instantklassiekers die hun geldigheid direct al incasseerden. Kwaliteit dus. Om enige objectiviteit na te streven, kan gezegd worden dat er een gelaagdheid in moet zitten. Complex zoals de mens zelf. Dus niet alleen een probleem centraal stellen en daaromheen een boek of film in elkaar flansen. De film of het boek moet op zichzelf staan, als creatieve uiting van de schrijver of regisseur. Een van die lagen is dan de psychologische ontwikkeling van de hoofdpersoon. Goede films en literatuur zijn origineel en onvoorspelbaar, en zijn niet per se uit op een bepaald effect (zoals een thriller). Ze geven een verklaring van hoe ideeën, gedrag en gevoelens tot stand ko- men. Bijna alle boeken en films in dit boek zijn door meerdere vak- of publieksjury’s bekroond, dus stijgen in ieder geval uit boven mijn eigen individuele subjectiviteit. Natuurlijk had ik voor elk boek of elke film een ander kunnen gebruiken, sommige noem ik ook tijdens de besprekingen.  

Psychologische problematiek

De boeken en films behandelen allemaal psychologische problematiek. Bij de één ligt dat echter meer op de voorgrond dan bij de ander. Zo geven het eerste en laatste hoofdstuk een breder beeld. Het betreft onderwerpen die in ieders leven voorkomen, zoals ‘Levensfaseproblematiek’ (hoofdstuk 1) en ‘Psychosociale problematiek’ (hoofdstuk 4). Hoofdstuk 2 ‘Persoonlijkheids- en Ontwikkelingsstoornissen’ en hoofdstuk 3 ‘Angsten, verslavingen, obsessies, fobieën & dwangneurosen’ geven meer aanleiding tot diagnostiek.

Fictie

In dit boek worden geen documentaires of non-fictieboeken besproken, hoewel die natuurlijk een uitstekende informatiebron en een perfecte aanvulling kunnen zijn. Er is hier niet voor gekozen omdat non-fictie vaak de gelaagdheid, waar ik het eerder over had, mist. Het gaat mij erom dat de maker boven de problematiek uitstijgt, deze transformeert en de lezer of kijker in zijn of haar creatieve proces meeneemt. Er hoe- ven ook geen directe adviezen in te zitten, liever niet zelfs. Het gaat om herkenning, meevoelen, troost, inspiratie. De cliënt kan van daaruit zelf de ingrediënten halen die helpen, al dan niet samen met de therapeut. Bovendien is non-fictie makkelijker te vinden en te interpreteren: een zoekterm in de bibliotheekcomputer en de titels rollen eruit. Daar is geen boek als dit voor nodig. Graag verwijs ik voor documentaires naar het IDFA (International Documentary Film Festival Amsterdam; www.idfa.nl); daar staan de mooiste documentaires van de laatste jaren op een rij.

Beschikbaarheid

Tot slot is ‘beschikbaarheid’ een selectiecriterium geweest. Er zijn juweeltjes die al- leen nog op de hoogste plank in het kleinste antiquariaat te vinden zijn, die heb ik daar dus maar laten liggen. De meeste van de besproken films en boeken zijn mak- kelijk te verkrijgen. In bibliotheken zijn ook steeds meer dvd’s te leen.

Opzet besprekingen

Iedere bespreking is verschillend, hoe kan dat ook anders met zulke uiteenlopende meesterwerken. Net zoals iedere cliënt uniek is en een unieke aanpak verdient, geldt dat ook voor de besprekingen in dit boek. Om de lezer niet helemaal in het diepe te gooien, volgen hier enkele opzetdoelen c.q. waarschuwingen.

Recensie of casus

De opzet van de besprekingen zijn niet rechtlijnig. Het ene boek of de ene film leent zich nu eenmaal meer tot (een voorzichtige) diagnostiek dan de andere. Soms zal een bespreking meer als een gewone recensie te lezen zijn, een andere keer is het duide- lijk een casusverslag. Daarbij zal de ene bespreking vooral aanleiding geven om snel het boek of de film te gaan lezen/zien, terwijl de andere beschrijving op zichzelf kan staan. Als een casus waarbij je niet bij geweest hoeft te zijn om ervan te kunnen leren, hoeft het betreffende boek of de film niet gelezen of gezien te worden.

Spoilers

In veel besprekingen zitten spoilers en wordt bijvoorbeeld het eind verklapt. Dat is niet erg als het als casus op zich gebruikt wordt, maar als recensie kan het jammer zijn. Soms is het dan handig om eerst de film te zien of eerst het boek te lezen en daarna de bespreking. Aan de andere kant gaat het natuurlijk nooit om het verhaal- verloop alleen, dat is altijd in een paar zinnen te vertellen. Het gaat er om hóe het verhaal verteld en vormgeven wordt. Dus in die zin valt er niets te verpesten. Het boek of de film stijgt altijd ver uit boven welke bespreking dan ook.

Citaten

In elke bespreking worden citaten gebruikt. Om de sfeer van de film/het boek weer te geven of om een bepaalde analyse te illustreren. Na lang wikken en wegen heb ik gekozen voor Nederlandse vertalingen. De boeken las ik in het Nederlands en bij filmcitaten gebruikte ik de Nederlandse ondertiteling, met uitzondering van liedjes. Deze keuze maakte ik op grond van praktische overwegingen. Niet alle cliënten spre- ken immers andere talen. Dus mocht je als therapeut een bespreking of citaat tijdens therapie willen gebruiken, dan is de Nederlandse vertaling te prefereren. Daarbij ga- ven alleen de Engelstalige boeken en films een keuzeconflict. Over een Japans boek of Deense film hoefde ik niet te twijfelen. Met de titels heb ik het anders aangepakt, want met de titel ‘De vanger in het graan’ van J.D. Salinger had ik moeite. Daarom heb ik de titels gebruikt die bij de meeste mensen in Nederland bekend zijn. Dat be- tekent ‘The Catcher in the Rye’, maar ook ‘Norwegian Wood’ van Haruki Murakami, in plaats van .

Indeling

Het boek bestaat uit vier hoofdstukken:

1.          Levensfaseproblematiek

2.          Persoonlijkheids- en Ontwikkelingsstoornissen

3.          Angsten, verslavingen, obsessies, fobieën & dwangneurosen

4.          Psychosociale problematiek

Elk hoofdstuk begint met films voor volwassenen, daarna boeken voor volwassen, en tot slot boeken en films voor kinderen. In totaal worden er 53 films besproken en 46 boeken, waarvan 70 voor volwassenen en 29 voor kinderen, waarbij ik nog wil opmerken dat sommige films voor volwassenen, zoals ‘Little Miss Sunshine’ of ‘The Kid’ of ‘Father and daughter’, ook zeker geschikt zijn voor kinderen. En dat alle kinderboeken en -films voor ons grote mensen meer dan interessant en leuk zijn.