Tijdschrift voor Rehabilitatie 1 - 2013

Invoering herstelondersteuningsplan vraagt creativiteit van hulpverleners maar levert veel op


In juni 2012 beschreven de auteurs in dit tijdschrift de invoering van het herstelondersteuningsplan (HOP) bij GGZ Oost Brabant. Het HOP helpt cliënten bij het vormgeven van hun herstelproces en voldoet tevens aan de wettelijke eisen voor een AWBZ-zorgplan. Het Zorgkantoor prijst de kwaliteit van de informatie in de HOP's, maar wat vinden cliënten en hulpverleners ervan?

Veel GGZ-instellingen zetten ervaringsdeskundigen in bij de ondersteuning van herstel. Altrecht is één van die instellingen. In 2008 werd een vakgroep ervaringsdeskundigheid opgericht, gevolgd door de aanstelling van een stafmedewerker ervaringsdeskundigheid in 2009. Er werden specifieke methoden ingezet zoals 'Herstellen doe je zelf groepen. Voor de ervaringsdeskundige medewerkers kwamen er mogelijkheden voor scholing en intervisie en werden functiebeschrijvingen en functieprofielen opgesteld. Vanuit de vakgroep werd tevens het initiatief genomen voor onderzoek naar de inzet van ervaringsdeskundigheid in Altrecht. In dit artikel doen we verslag van een onderzoek naar de meerwaarde van de inzet van ervaringsdeskundige medewerkers, hun competenties en de kwaliteit van de door deze medewerkers geleverde zorg.

inhoud

2 Redactioneel | Rozemarijn Esselink

4 Zorg voor jongeren in de grote stad. Evaluatie ACT-Jeugd Rotterdam | Bert-Jan Roosenschoon en Patricia Schell

17 Herstel Voor wie zichzelf verliest, blijft er niet veel over | Arnhild Lauveng

26 Soteria NL: vernieuwing vernieuwd | Mario Domen en Jos Dröes

35 Rehabilitatie en herstel binnen de forensische setting | Sonja van Rooijen en Mieke van Boxtel

48 Ervaring met ervaringsdeskundige medewerkers| Harrie van Haaster en David Hidajattoellah

58 Bild | Edward Christiaan

59 Station DSM | Marcia Kroes

64 De laptop klapt open, de cliënt klapt dicht. En dan? Invoering herstelondersteuningsplan | Laura van der Burgt en Wil Coopmans

69 Toen Valeriussymposium. Samen kiezen voor herstel | Annette Plooy

73 Toen Partners in de zorg. Phrenos-schizofreniecongres | Liselotte de Mooij

78 Feed Margreet de Pater. De eenzaamheid van de psychose | W.M.N.J. Buis

Het thema van het congres was dit jaar zeker actueel: Partners in de zorg. De GGZ biedt zorgverlening in de gemeenschap en dus dichter bij de cliënt en wil daarmee sociale inclusie bevorderen. In de behandeling van cliënten staat het ondersteunen bij rehabilitatie en participatie aan de samenleving centraal. Daarnaast neemt de rol van gemeenten in dit proces steeds meer toe. De GGZ is daarmee niet meer de enige behandelaar, maar is nu partner met vele andere maatschappelijke dienstverlenende instanties. Mette Lansen, voorzitter van Anoiksis, vereniging voor mensen met schizofrenie en aanverwante stoornissen, pleitte voor samenwerking tussen verschillende GGZ-instellingen. Cliënten hebben, net zoals alle andere mensen, basisbehoeften zoals veiligheid, een dak boven hun hoofd en een sociaal leven dat past bij hun mogelijkheden. In het proces van adequate doorstroom van cliënten naar een passende woonvorm en of behandeling bevinden zich nog lacunes. Als mogelijke oorzaak werd het 'vermarkten' van de zorg genoemd. GGZ-instellingen zijn tot concurrenten gevormd. Een andere oorzaak zou kunnen zijn dat professionals symptomen over het hoofd zien. Professionals zouden zich beperken tot het herkennen van symptomen die passen bij de eigen professie.

Veel aandacht voor jongeren in deze aflevering van Rehabilitatie & herstel. In Rotterdam werken vijf (F)ACT-teams speciaal voor jongeren. Bert-Jan Roosenschoon en Patricia Schell doen verslag van een praktijkgericht onderzoek naar de functie, cliëntengroep, werkwijze en effectiviteit van ACT-Jeugd. De missie van de teams is het bieden van specialistische psychiatrische zorg aan jongeren die tussen de wal en het schip vallen qua zorgloket of die afhaken van de hulpverlening. Het gaat om jongeren met zeer diverse problematiek waarbij mogelijke psychiatrische ziektebeelden nog niet zijn uitgekristalliseerd. Zij hebben vaak conflicten thuis of op school, waardoor ze maatschappelijk slecht geïntegreerd zijn. ACT-Jeugd kan steun bieden aan de cliënten en hun ouders, wat verergering van de problemen kan voorkomen. Zie in dit verband ook de bespreking van het boek van Margreet de Pater, 'De eenzaamheid van de psychose', over hulp aan jongeren met een psychose en hun familieleden (M. Buis). Arnhild Lauveng was zo'n kind dat dringend hulp nodig had en aanklopte bij de hulpverlening, maar vroegtijdig afhaakte omdat hulpverleners haar vragen stelden waar ze geen raad mee wist. Toen Arnhild zeventien jaar was kreeg ze de diagnose schizofrenie. In haar opmerkelijke herstelverhaal beschrijft zij de ervaring van en het zelfbewustzijn bij een psychose. Haar psychose wordt begrijpelijk en zinvol bezien tegen de achtergrond van haar levensverhaal. Arnhild, tegenwoordig werkzaam als psycholoog, geeft op basis van haar ervaringen met psychose en inzichten uit de ontwikkelingspsychologie glasheldere aanwijzingen met behulp waarvan we jongeren met een psychose steun en veiligheid kunnen bieden om gevoelens te onderzoeken.

Roosenburg is een forensische kliniek van Altrecht GGZ in Den Dolder en bestaat uit meerdere units. Op de resocialisatie-unit is in 2010 met behulp van financiering van ZonMw in het kader van het landelijke programma Zorg voor Beter een project gestart gericht op rehabilitatie en herstel binnen de forensische setting. Dit project verdient aandacht, omdat herstel en rehabilitatie in de forensische psychiatrie nog weinig gangbaar zijn en zich minder gemakkelijk tot elkaar verhouden. Justitiële kaders en vrijheidsbeperkende maatregelen - kenmerkend voor de forensische setting - staan in contrast met de principes van herstel en rehabilitatie. Op welke wijze kan ook in een forensische, klinische setting gestalte worden gegeven aan herstel en rehabilitatie? Dit artikel beschrijft de aanpak van Roosenburg en gaat in op de bevorderende en belemmerende factoren. We sluiten af met conclusies en aanbevelingen waarmee andere forensische instellingen hun voordeel kunnen doen.

In het decembernummer van 2008 verscheen in dit tijdschrift een eerste artikel over Stichting Soteria Nederland (hierna: Soteria NL) onder de titel: 'Het verbond als therapeutische grondslag' (Domen en Deibert, 2008). In de slotparagraaf stond onder meer te lezen: 'Vernieuwen moet je doen: steeds weer komt het thema terug van "erbij zijn", "verbonden zijn". Laat elkaar niet vallen, en verschuil je niet achter een quasiprofessionaliteit. Psychiatrie is mensenwerk, geen boekenwijsheid.'
Inmiddels zijn we meer dan vier jaar verder. Hoe staat het nu met Soteria NL? Hieronder volgt een verslag van een zoektocht die naast veel decepties ook een duidelijk omlijnde vernieuwende zorgvisie heeft opgeleverd.

De DSM is net centraal station Utrecht. Het is een komen en gaan, een drukte van belang, er gaat veel mis en er wordt veel over gediscussieerd. Er wordt elke keer aan verbouwd en stukken worden verwijderd. Nieuwe stukken worden toegevoegd. Je kunt veel richtingen uit maar niemand weet welke de juiste is en welk startpunt het beste is. Iedereen lijkt er een beetje in de war. Er verandert continu van alles en niemand die iets zeker weet.
Maar watje wel kan zeggen over dit station, is dat er veel van alles is: veel winkels, veel eettentjes, veel reizigers en veel al dan niet deskundig personeel. En je kunt er alle kanten uit..

Het jaarlijkse Valeriussymposium van GGZinGeest en VUmc stond dit keer in het teken van de begrippen Ernstige Psychiatrische Aandoeningen (EPA) en herstel. Wat is de betekenis van deze begrippen en hoe kan de GGZ effectief bijdragen aan het herstel van EPA-patiënten?

Jim van Os, hoogleraar Psychiatrische Epidemiologie aan de Universiteit van Maastricht, presenteerde in de eerste lezing zijn visie op EPA en diagnostiek. Van Os neemt deel aan de commissie die DSM-V voorbereidt en lichtte toe hoe met name de diagnose schizofrenie steeds meer ter discussie is komen te staan. De kwestie is echter breder: 'Is DSM our servant or our master?' De diagnostiek zoals wij die kennen is gebaseerd op constructen, niet op feiten. Na twintig jaar onderzoek, stelt Van Os, is er geen enkele biologische of neuro-psychologische test voor psychiatrische stoornissen. Verder gaat de diagnostiek voorbij aan heterogeniteit. Onderzoek hanteert gemiddelden, en deze worden ten onrechte toegepast op individuen.

In dit bijzondere boek toetst sociaalpsychiater Margreet de Pater de werkhypothese die zij zelf heeft ontwikkeld op grond van haar lange jarenlange ervaring met (hoofdzakelijk als schizofreen gediagnostiseerde) psychotische patiënten en hun families. Haar idee was dat eenzaamheid een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van een psychose en dat bij veel patiënten in hun peutertijd of adolescentie een veilige strijd met hun ouders ontbroken heeft.
In een tijd waarin biologisch georiënteerde literatuur de mainstream vormt is het een welkom en fris geluid.

Het soort ervaringen dat verbonden is met de term 'psychose' staat in nauw verband met wat we 'existentiële vraagstukken' zouden kunnen noemen, vraagstukken die gewoonlijk tot het domein van de filosofie behoren. Arnhild Lauveng onderneemt een waardevolle poging om haar persoonlijke ervaringen te verwoorden; ze tast daarmee de grens af van wat taal kan uitdrukken. Dat ze dat doet in een andere dan haar moedertaal - ze is Noorse en schreef haar verslag in het Engels - maakt die poging des te opmerkelijker.
Haar relaas laat zien dat haar veranderende zelfbesef en wijze van in de wereld zijn de kern vormden van de psychose die het uitvoeren van alledaagse bezigheden tot een worsteling maakte. Lauveng wijst erop dat haar ervaringen, hoe ongewoon ook, heel begrijpelijk zijn in het licht van haar levensgeschiedenis (met name het verlies van haar vader en de manier waarop ze door leeftijdgenoten op school werd bejegend).
Bepaalde aspecten van een psychose worden gemakkelijk over het hoofd gezien als er geen of onvoldoende aandacht wordt geschonken aan de subjectieve beleving en betekenis ervan. Juist de 'vreemde' ervaring (zoals het horen van stemmen), zo geeft Lauveng aan, biedt kansen deze uit te werken in een persoonlijk, betekenisvol verhaal dat ook door anderen naar waarde wordt geschat.

Sinds 2005 is er ACT hulpverlening voor jongeren in Rotterdam. De vijf subregionaal werkende teams zijn nu onderdeel van Lucertis, een instelling voor kinder- en jeugdpsychiatrie. De teams bieden zorg voor jongeren met een diverse problematiek, waar de verschillende verwijzers niet goed raad mee weten en die tussen wal en schip vallen qua zorgloket of niet aankomen bij de hulpverlening. ACT-Jeugd blijkt voor deze jongeren in een behoefte te voorzien. In dit artikel wordt verslag gedaan van een praktijkgericht onderzoek naar functie, cliëntengroep, werkwijze en effectiviteit van ACT-Jeugd in Rotterdam. Aan het slot worden recente ontwikkelingen gemeld.