Passage 1 1999

Rehabilitatie is een nieuwe vorm van hulp waarvoor je vaardigheden, kennis en een attitude nodig hebt. Over de vaardigheden en de kennis wordt in dit themanummer van Passage het nodige gezegd, maar over de attitude is men minder expliciet. Toch is juist de attitude van centraal belang, daarover zijn alle deskundigen het eens. De attitude is hetzelfde als: de houding van mensen. In de eerste plaats van hulpverleners, maar daarnaast zeker ook van cliënten en beleidsmakers. In deze bijdrage beperk ik me tot de attitude van de hulpverleners. Mijn vraag is: vanuit welke persoonlijke ervaringswereld komen hulpverleners ertoe om rehabilitatie als iets nuttigs en nodigs te zien?

In de Verenigde Staten worden steeds vaker cliënten ingezet bij psychiatrische hulpverlening. Er is daar ook veel over dit onderwerp gepubliceerd. Nederland kent slechts enkele van dergelijke initiatieven.
Een voorbeeld is het GOAL project in Rotterdam, waarin cliënten worden opgeleid tot (assistent-)begeleider in de psychiatrie (Bassant, 1998). Enige kennis van in Amerika opgedane ervaringen kan bruikbaar zijn bij het bewerkstelligen van verdere ontwikkelingen op dit gebied. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van in dat land gepubliceerde literatuur met betrekking tot het functio neren van ervaringsdeskundigen, met name in de rol van casemanager.

De Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) is gebaseerd op de rehabilitatietheorie van het Centrum voor Psychiatrische Rehabilitatie van de Boston Universiteit. Tussen alle rehabilitatiestromingen valt de IRB op door de zeer uitgebreide en stapsgewijze handleiding voor het gezamenlijk traject van een hulpverlener (in het vervolg: rehabilitatiewerker) en een cliënt. Dit artikel geeft in kort bestek een indruk van de inhoud van deze handleiding. De basisfilosofie van de IRB is dat mensen met psychiatrische beperkingen vaardigheden en hulpbronnen (steun, protheses) nodig hebben om in de omgeving van hun keuze te kunnen functioneren op een niveau dat henzelf en die omgeving tevreden stelt (Farkas & Anthony, 1989).

De ‘cursus woonoriëntatie’, in de locale wandeling bekend als het project ‘Halen en brengen’, is een samenwerkingsproject van het Centrum voor Dienstverle - ning, Stichting Op weg en Bavo RNO Groep, alle te Rotterdam. De kernactiviteit van het project is het opzetten en uitvoeren van een cursus woonoriëntatie voor mensen met psychiatrische beperkingen. De aanleiding voor het opzetten van de cursus is dat het cliënten die ontevreden zijn over hun huidige woonsituatie dikwijls ontbreekt aan kennis over andere beschikbare mogelijk heden. Ook blijken cliënten soms weinig inzicht te hebben in hun eigen voorkeuren, waarden en besluitvormingsmechanismen op het gebied van wonen. De cursus woonoriëntatie is in eerste instantie ontwikkeld voor bewoners van ‘de Heemraadssingel’, een woonvorm van de Bavo RNO Groep in Rotterdam.
Het opzetten van het project is gefinancierd via een eenmalige financiële bijdrage van het zorgvernieuwingsfonds en op verzoek van het fonds is een ervaringsdeskundige aangezocht om de cursus uit te voeren. Door de afdeling Methoden en Technieken van de Bavo RNO Groep is een evaluatieonderzoek verricht naar de resultaten van de cursus.

In Amsterdam is sinds oktober 1997 het rehabilitatiecentrum Apassi gevestigd. Hier is het laatste jaar ervaring opgedaan met het werken met de Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB). De naam van het rehabilitatiecentrum Apassi is bedacht door Sam Vis. Hij is de ervaringsdes kundige die in dit artikel aan het woord komt. Sam heeft het hele proces van individuele rehabilitatie doorlopen. Zelf ervaart hij het als volgt: ‘Elke stap die je maakt is een overgang die je moet verwerken. Het is gebleken dat de voorbereiding op de maatschappij niet alleen in het rehabilitatiecentrum moet blijven, het moet verplaatsbaar zijn en uitgevoerd kunnen worden op de juiste plaats in de juiste omgeving. Die stap heb ik gemaakt en verwerkt en dat is de basis om verder te gaan. Dat is die weg: “Apassi” in het Sranan Tongo.’ Aan de hand van onderstaand interview wordt een beeld geschetst van de betekenis van de IRB binnen het herstelproces van Sam Vis.

De afgelopen jaren heeft er in de regio Eindhoven en de Kempen een grote reorganisatie van de geestelijke gezondheidszorg plaatsgehad. Op 1 januari 1996 kreeg de fusie tussen het RIAGG en het Psychiatrisch Ziekenhuis De Grote Beek zijn definitieve beslag. De zorg aan mensen met psychiatrische problemen werd opnieuw geordend. Het doel was om ambulant en klinisch werken inhoudelijk beter op elkaar af te stemmen zodat zorg op maat geboden kon worden.

Dit themanummer van Passage gaat over de Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB). De IRB is een benadering die afkomstig is uit de Verenigde Staten, alwaar ze in de jaren ‘80 en ‘90 als ‘Psychiatric Rehabilitation’ is ontwikkeld door de medewerkers van het Center for Psychiatric Rehabilitation van Boston University (Anthony, Cohen en Farkas, 1990). In dit inleidende redactioneel zal ik de Individuele Rehabilitatie Benadering een plaats geven ten opzichte van de begrippen ‘behandeling’ en ‘herstel’. Wat zijn de overeenkomsten en de verschillen?

De GGz lijkt dikwijls meer op een decentraal bestuurd eilandenrijk dan op een ordelijk stelsel van samenwerkende hulpdiensten. Werken met de Individuele Rehabilitatie-benadering (IRB), ofwel het centraal stellen van het herstelproces van cliënten, vraagt echter om samenwerking over de instellingsgrenzen heen. In artikel bespreken wij vijf jaar ervaring met de invoering van de IRB op regionaal niveau. We beschrijven onze pogingen om tot regionale afstemming te komen en de problemen waar we tegenaan lopen. Eerst noemen we een aantal manieren waarop de IRB organisatorisch vorm kan krijgen. Die illustreren we vervolgens aan de hand van voorbeelden uit de regio Midden-Westelijk Utrecht. Voorts bespreken we knelpunten waar we mee worstelen en komen we tot enkele aanbevelingen.

Psychiatrische rehabilitatie richt zich op de vier levensterreinen: wonen, werken, leren en het onderhouden van sociale contacten. Als we naar de bestaande situatie in Nederland kijken, dan blijken rehabilitatieprogramma’s voor mensen met psychiatrische beperkingen zich vooral te richten op het realiseren van wensen op het terrein van wonen, (vrijwilligers)- werk, dagbesteding en sociale contacten. Tot nu toe is er niet of nauwelijks structureel aandacht besteed aan et vierde terrein: leren. In een samenleving waarin ‘levenslang leren’ wordt aanbevolen om maatschappelijk bij te kunnen blijven en scholing een paspoort is voor werk, ligt het belang van leren voor de hand. Het behoeft dan ook geen betoog, dat leren voor mensen met psychiatrische beperkingen een manier is om te werken aan maatschappelijke integratie, zeker voor jongeren, maar ook als ‘tweede kans’ of bij ‘herintreden’ voor oudere volwassenen (Unger, 1998).